مقدمه
نقش پدر در تربیت فرزندان دختر و پسر و به عنوان پناهگاهی برای خانواده از دیدگاه اسلام و علم روانشناسی مدرن ، بسیار مهم تلقی می شود.
پدران به عنوان اولین الگوی رفتاری پسران و اولین منبع امنیت دختران شناخته می شوند و نقش مهمی در شکل گیری رفتارهای اجتماعی، هویتی و شخصیتی فرزندان خود دارند. به همین علت با توجه به این نکات تربیتی نحوه رفتار و نقش پدر در تربیت فرزندان دختر و پسر بسیار با یکدیگر متفاوت است که در این راستا نقش پدر در تربیت فرزند از دیدگاه اسلام مورد بررسی قرار گرفته و به آن بسیار پرداخته شده است.
در ادامه با بررسی تمامی جوانب و تاثیرات پدر در تربیت فرزندان از دوران کودکی تا نوجوانی به این سوال بسیار مهم پاسخ داده شده است که نقش پدر در تربیت همه جانبه فرزندان چیست؟
نقش پدر در تربیت فرزند از دیدگاه اسلام
نقش پدر در تربیت فرزند از دیدگاه اسلام بسیار مهم و اساسی است. در منابع اسلامی، پدر نهتنها سرپرست خانواده، بلکه یکی از ارکان اصلی در شکلگیری شخصیت، ایمان، اخلاق و آیندهٔ فرزند بهشمار میرود که حتی در روانشناسی مدرن نیز با توجه به آموخته های جدید به این نکات توجه ویژه ای شده است.
از تاثیرگذارترین عوامل حرکت مطلوب فرزندان در مسیر سبک زندگی اسلامی، خانواده و روابط عاطفی والدین است که مهمترین نهاد تربیتی جامعه و نخستین آموزشگاه فرد محسوب میشود.
عواملی همچون: همسویی بینش ها و باورهای مذهبی، اندیشه از خود دانستن وجود فرزند، انسان دوستی، محبت، خوش رویی، تکریم و احترام متقابل، حسن ظن ( مثبت نگری)، عفو و بخشش، نیکی در برابر بدی ها، یار و غمخوار و مایه نشاط بودن، هدیه دادن، هماهنگی بین گفتار و رفتار، ابراز عواطف مثبت، توجه به امنیت روانی و الگو دهی از جمله عوامل تربیتی_عاطفی فرزندان در نهاد خانواده هستند که در آموزههای معصومین علیهم السلام بر آنها تاکید شده است.
روابط عاطفی میان والدین در خانواده که مهمترین نهاد تربیتی جامعه و نخستین آموزشگاه فرد شمرده میشود، اثرگذارترین عامل حرکت مطلوب فرزندان برای انتخاب سبک و شیوه زندگی اسلامی است.
خانواده اولین پایه گذار شخصیت و آرامش روحی و روانی است که در این میان نقش مادر بسیار تاثیر گذار و پررنگ است که همین آرامش، زمینه برای رشد فرزندان را فراهم کرده است.
نقش مادران بخصوص در شرایطی که پدر حضور کمتر دارد، در رشد و پیشرفت فرزندان بسیار مهم است زیرا مادر منشا آرامش است. در خانواده، او میتواند خانه را به مدینه فاضله تبدیل کند و باعث پرورش و یا سازندگی شخصیت و باعث تحول در جسم و روان کودک باشد.
خانواده تنها نهاد فطری و طبیعی است که نقش کامل و بی بدیلی در رشد و تکامل اعضای خانه دارد و شرایط پایداری آن زن است که نقش مهمی در آرامش را دارد و زن بخاطر لطافت روحی و روانی نقش پررنگ تری دارد؛ آرامش همانند غذا از نیازهای اساسی فرزند است، اگر در خانواده آرامش فراهم شود با صفاترین و امن ترین خانواده خواهد بود و حال اینکه این آرامش تاثیر فراوانی بر رشد و هدایت فرزندان، خصوصا در رشد اخلاقی و معنوی وعاطفی آنها دارد.
وظایف پدر در تربیت فرزندان با وظایفی که یک مادر برای تربیت و زمان گذاشتن برای فرزندان دارد، کاملا متفاوت ولی در عین حال بسیار مهم و اساسی است. برای مثال پدر با حضور فعال و مسئولیت پذیری خود به شکل گیری شخصیت فرزندان کمک می کند و تاثیرات زیادی بر روی شکل گیری هویتی فرزندان و آرامش آنان دارد که این موضوع نقش خانواده در پیشگیری از اختلالات روانی فرزندان را بیش از پیش افزایش می دهد.
با این حال مهم ترین وظایفی که یک پدر در قبال فرزندان خود دارد به شرح زیر است:
1-پشتیبانی عاطفی و مالی از فرزندان ( از طریق ابراز محبت به فرزندان ، تشویق و تحسین نونهال و ایجاد انگیزه به همراه تهیه محل زندگی ثابت و امن برای فرزندان)
2-ایجاد امنیت روانی (ثبات رفتاری با فرزندان و همسر، عدم تهدید ، تنبیه و سرزنش فرزندان)
3-مراقبت از سلامت جسمانی فرزندان
4-حضور با کیفیت در کنار فرزندان (بازی کردن و کتاب خواندن)
5-ایجاد یک الگوی صحیح از رعایت ارزش های اخلاقی برای فرزندان
6-اطلاع از مشکلات و نیازهای فرزندان در سنین مختلف
7-شناسایی استعدادها، علایق و اهداف متناسب با شخصیت فرزندان
8-ایجاد الگوی ارتباطی سالم با همسر
9-عدم انتقال مشکلات و مسائل فردی و خانوادگی به فرزندان
10-آموزش سبک زندگی سالم و اسلامی .
در ادامه به مهمترین جنبههای نقش پدر در تربیت فرزندان پرداخته شده است که عبارتند از :
1-پدر بهعنوان الگو و اسوه
2-تأمین کننده نیازهای مادی و معنوی فرزندان
3-نقش پدر در انتقال ایمان و ارزشها به فرزندان
4-آثارمحبت و احترام متقابل میان پدر و فرزندان
5-نقش پدر در آموزش نظم و انضباط به فرزندان
6-نقش دعا و هدایت مستمر پدر برای فرزندان.
1- پدر بهعنوان الگو و اسوه در اسلام
پدر باید الگوی عملی برای فرزندان خود باشد. رفتار، گفتار، عبادت، صداقت، امانتداری و برخورد او با دیگران، تأثیر مستقیم بر شخصیت فرزند دارد.
در این زمینه پیامبر اکرم ﷺ می فرمایند:
«کُلُّکُمْ راعٍ وَ کُلُّکُمْ مَسؤولٌ عَنْ رَعِیَّتِهِ»
ترجمه: (هر یک از شما نگهبان و مسئول رعیت خود هستید)
بنابراین با توجه به صحبت پیامبر اسلام، پدر در برابر رفتار و تربیت فرزندان خویش مسئول است.
2-تأمین نیازهای مادی و معنوی فرزندان
تامین نیازهای مادی و معنوی فرزندان از مهم ترین سفارش هایی است که اسلام برای والدین کرده است. در واقع اسلام بر تعادل میان نیازهای جسمی و روحی فرزند تأکید دارد. به همین علت پدر وظیفه دارد امکانات لازم برای رشد جسمانی و آموزشی فرزندان را فراهم کند، اما در کنار آن باید نیازهای روحی و عاطفی او را نیز تأمین نماید.
به همین علت امام سجاد (ع) در رساله حقوق میفرمایند:
«حق فرزند بر پدر این است که او را نیکو نام نهد، خوب تربیت کند و قرآن به او بیاموزد.»
3-نقش پدر در انتقال ایمان و ارزشها به فرزندان
نقش پدر در انتقال ایمان و ارزش ها به فرزندان می تواند مسیر ایمان و مذهب فرزند را در آینده و جوانی مشخص کند. در واقع ایمان و تقوا در خانواده از طریق رفتار پدر به فرزندان منتقل میشود. پدری که خود اهل نماز، صدق و خیرخواهی است، فرزندان خود را نیز به همین مسیر سوق میدهد.
قرآن کریم در داستان حضرت لقمان نمونهای زیبا از تربیت پدرانه را بیان میکند:
«یَا بُنَیَّ أَقِمِ الصَّلَاةَ وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنکَرِ…» (لقمان، ۱۷)
این آیه نشاندهنده نقش ارشادی و معنوی پدر در تربیت فرزند است.
البته باید به این نکته اشاره داشت که بهترین مشاوران و روانشناسان کودک و نوجوان با تمرکز بر آموزه های اسلامی و روانشناسی مدرن به صورت تلفیقی به والدین می آموزند تا بهترین روش تربیتی را برای تربیت فرزندان خود در جامعه فعلی پیش بگیرند.
4-نقش پدر در آموزش نظم و انضباط به فرزند
نقش پدر در آموزش نظم و انضباط به فرزند در آموزههای اسلامی بر مبنای تربیت صحیح و با محبت و در عین حال با آموزش انضباط و مسئولیت پذیری همراه است. پدر باید با عقلانیت و دلسوزی، فرزند را با مسئولیتپذیری، نظم و احترام به دیگران آشنا سازد تا در اجتماع و خانواده فرزند بتواند به خوبی در موقعیت ها و شرایط مختلف رفتار صحیح را انجام دهد.
5-نقش دعا و هدایت مستمر پدر برای فرزندان
پدر در اسلام، علاوه بر نقش ظاهری تربیتی، نقش معنوی نیز دارد. دعا برای فرزند، طلب خیر و هدایت او، نشانهی علاقه و ایمان پدر است و این موضوع به عنوان نقش پدر در تربیت دینی فرزند به شمار می رود.
قرآن کریم در دعای حضرت ابراهیم (ع) میفرماید:
«رَبِّ اجْعَلْنِی مُقِیمَ الصَّلَاةِ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی» (ابراهیم، ۴۰)
از دیدگاه اسلام، پدر شخصیتی است که با رفتار و گفتار خود مسیر زندگی فرزند را مشخص میکند. او مسئول رشد همهجانبهٔ فرزند در جنبههای اعتقادی، اخلاقی، اجتماعی و عاطفی است.
پدر خوب در نگاه اسلام کسی است که با محبت، عدالت، ایمان و دانش، آیندهای روشن برای فرزندان خود رقم میزند.
نقش پدر در تربیت فرزند پسر
نقش پدر در تربیت فرزند پسر تاثیر مستقیمی بر شکل گیری رفتار پسران دارد. پسران از رفتارهای پدر خود الگو برداری می کنند و از سنین پایین به دنبال تایید از سوی پدران خود هستند. برای مثال اگر پدری رفتاری مهربانانه و دلسوزانه داشته باشند، پسر جوان خانواده نیز این رفتار را می آموزد و آن را تکرار می کند. با این حال نقش پدر در تربیت فرزندان پسر به نکته بیان شده، خلاصه نمی شود و دیگر جنبه های تربیتی که که پدر در تربیت فرزند پسر باید به آنها بپردازد به شرح زیر است:
1-ایجاد الگوی مردانگی سالم:
پدر باید به دور از کلیشههای خشونت یا بیاحساسی، تعریف درستی از مردانگی را به فرزند پسر نشان دهد.
2-تقویت مهارتهای فنی و علمی:
پدر باید متناسب با سن فرزند، مهارتهای فنی و علمی مختلف (مثل تعمیرات یا نحوه استفاده از برخی ابزار) را به پسر خود آموزش دهد.
3-آموزش احترام به خانمها:
پدر باید به ارزشگذاری جنسیتی اهمیت داده و رفتار محترمانه با خانمها را به فرزندش آموزش دهد.
4-حمایت در مسیر شغلی:
پدر باید با استفاده از تجربیات و تحقیقات خود، فرزند را در انتخاب رشته تحصیلی یا حوزه کاری راهنمایی کند و در صورت امکان بازارکار شغل های آزاد را برای کودک خود فراهم کند.
5-آموزش مسئولیتپذیری:
پدر باید از همان سنین کودکی، حس مسئولیتپذیری در زندگی و تعهد نسبت به خانواده را در فرزند پسر پرورش دهد تا بتواند در بزرگسالی مسئولیت گرداندن یک زندگی مستقل را بر عهده بگیرد.
البته در این میان در صورتی که پدر از مشکلات روانی خاصی برخوردار باشد و برای درمان آنها اقدام نکرده باشد، قطعا فرزندان در محیطی کاملا همراه با تنش رشد خواهند کرد که این موضوع به مشکلات و تاثیر تنش های خانوادگی بر روان فرزندان می افزاید.
نقش پدر در تربیت دختر
نقش پدر در تربیت دختر در مرحله اول به رفع نیازهای عاطفی دختر و ایجاد امنیت روانی برای فرزند بر می گردد تا دختران برای دریافت و حمایت های عاطفی که باید از سمت پدر خود دریافت می کردند به دیگر مردان جامعه روی نیاورند و در فضایی سالم دوران رشد و بلوغ جسمانی و هویتی خود را سپری کنند.
در واقع یک پدر به دخترش نشان میدهد که رابطه خوب با یک مرد سالم چگونه است؛ برای مثال اگر پدری مهربان، صبور و همراه باشد، دختر خانواده وقتی به سن ازدواج برسد به دنبال این ویژگیها در همسر آینده خود خواهد بود یا اگر پدری قوی و شجاع باشد دختر خانواده تمایل دارد تا با مردانی با همان شخصیت ارتباط نزدیکی برقرارکند و شریک عاطفی خود را ازمیان مردانی با ویژگی های اخلاقی قوی و شجاع انتخاب کند.
با این حال دیگر وظایف و تاثیرات پدر در تربیت فرزندان دختر به شرح زیر است:
1-ایجاد امنیت عاطفی:
پدر باید با حمایت عاطفی و ایجاد حس امنیت بیقید وشرط، امنیت عاطفی فرزند دختر خود را تأمین کند.
محبت و احترام متقابل میان پدر و فرزند محبت و احترام متقابل میان پدر و فرزند از مهم ترین آموزه های اسلام است که بسیار بر آن تاکید شده است.
اسلام پدر را به مهربانی با فرزند خصوصا دختران سفارش میکند؛ چرا که محبت پدر زمینهساز رشد عاطفی، اعتماد به نفس و احساس امنیت در فرزندان است که این موضوع در دوران جوانی و نوجوانی فرزندان اهمیتی دوچندان دارد.
در همین راستا پیامبر اکرم ﷺ فرمودند:«مَن کانَ لَهُ صَبِیٌّ فَلْیَتَصَابَ لَهُ»
ترجمه: کسی که فرزندی دارد، باید با او کودکانه رفتار کند.
2-حمایت از خودبیانگری (ابراز وجود):
پدر باید به دختر خود آموزش دهد که نظرات، احساسات و خواستههای خود را بدون ترس بیان کند.
3-آموزش ایجاد مرزهای سالم:
پدر باید روش ایجاد مرزهای سالم و جلوگیری از سوءاستفاده را به فرزند دختر خود آموزش دهد.
4-مبارزه با کلیشههای جنسیتی:
پدر باید کلیشههای جنسیتی را از بین ببرد و به فرزند دختر خود آموزش دهد که فارغ از جنسیت میتواند موفق شود.
5-تقویت عزت نفس دختر:
پدر باید به ایجاد باور خودارزشمندی در فرزند دختر و شکلگیری عزت نفس قوی در او کمک کند.
مهم ترین اثرات عملکرد پدران در تربیت فرزندان
اثرات عملکرد پدران در تربیت فرزندان در واقع تعیین کننده ویژگی های رفتاری و هویتی مثبت و منفی فرزندان در آینده است.
پدر از نظر کودکان، شخصی دارای قانون، عدالت و انصاف است که به عنوان پناهگاه خانواده بشمار می رود.
به همین علت رفتار پدران با فرزندان علی الخصوص فرزند دختر تاثیر مستقیمی بر شکل گیری شخصیت او در جوانی و نوجوانی دارد.
در ادامه مهم ترین اثرات و نقش پدر در تربیت فرزندان بیان شده است:
1-هویت یابی کودکان و نوجوانان
2-تقویت اعتماد به نفس و انگیزه در کودکان
3-ایجاد ارزش های اخلاقی و رفتاری
4-شکل گیری مهارت های اجتماعی و رفتاری مختلف
5-مسئولیت پذیری و انضباط کودک
6-ایجاد احساس امنیت در کودک
7-ایجاد دلبستگی ایمن برای کودک
در نهایت باید گفت که پدر نیز همانند مادر به عنوان یکی از ستون های رشد و سلامت عاطفی کودک شناخته می شود.
کودکان یک خانواده برای اجرای قوانین و وضع آنها به پدر خود نگاه می کنند و نحوه ایجاد احساس امنیت جسمی و عاطفی را از پدر خود می آموزند.
علاوه بر آن کودکان میخواهند پدران خود را سربلند کنند و یک پدرِ درگیر، رشد و قدرت درونی را تقویت میکند.
مطالعات نشان داده است که وقتی پدران مهربان و حامی هستند، تأثیر زیادی بر رشد شناختی و اجتماعی کودک میگذارد.
سخن پایانی
در نهایت باید گفت که نقش پدر در تربیت فرزندان دختر و پسر بسیار مهم و اساسی است و تاثیر مستقیمی بر روند رشد شناختی و هویتی فرزندان دارد.
در سنین کودکی، الگو برداری رفتاری کودکان پسر دقیقا بر اساس رفتارهای اجتماعی و نحوه رفتار پدر در خانه با مادر و سایر اعضای خانواده است.
به همان نسبت رفتار پدر و ایجاد احساس امنیت عاطفی و مالی در خانه برای دختران از جمله مهم ترین نکاتی است که باید به آن توجه شود.
خدایا چنان کن سرانجام کار
توخشنود باشی و ما رستگار
و ما توفیقی الا بالله العلی العظیم
مرکز مشاوره جامعه الزهرا (س)
دیماه 1404
نظرات