اهمیت اشتغال

کار موجب کمال و تکامل وجودی انسان و عقل، عزت، مردانگی، بزرگی، سعادت، و خوشبختی و رحمت و... است. فضایل کار بی‌شمار و بی‌اندازه است که سفارش‌های گوناگونی برای تحقق این امر و کوشش و ترویج این امر و ریشه‌دار کردن آن در اسلام و کتب اسلامی آمده است.

در بینش اسلامی میزان کار و تلاش از آنچنان قداست و ارزشی برخوردار است که هم‌ ردیف میزان جهاد و مبارزه با دشمن معرفی گردیده است. چنانکه نبی‌‌مکرم‌اسلام(ص) کار و کوشش را همانند جهاد در راه خدا، مقدس دانسته و کارگر را شبیه به مجاهد فی سبیل‌الله می‌نماید و همان اجر و پاداش را برای او متذکر می‌گردد:  (الکاد لعیاله کالمجاهد فی سبیل الله)

 آنچه از مبانی و معارف تعالی‌بخش اسلامی در این مورد استنباط می‌گردد اینست که: آیین مقدس اسلام کار مفید و سازنده را در چهار‌چوب معیارهای ارزشی و اعتقادی خود عبادت تلقی نموده و رشد و تعالی انسان را تنها در سایه کار و کوشش می‌داند.

در دین مبین اسلام نیل به مدارج عالیه کمال، و راه رسیدن به مراتب پیشرفت، صرفاً در سایه کار و تلاش آگاهانه براساس معیارهای الهی بوده (لیس للانسان الا ماسعی)، و به همین جهت، اسلام با عبادت تلقی کردن کار و کوشش، انسان‌ها را توصیه به رعایت آداب و شرایط عبادت در انجام کارهای مختلف(مثل قصد قربت و...) نموده است.

سلامت در کار

 هنگامی که خداوند بخواهد به بنده‌ای دوستی و محبت کند، زیبایی و دل‌پذیری بندگی و عبادت را درونش می‌نشاند و «بهترین حالت و جلوه بندگی عبادت، فکر کردن است.» و «تفکر و اندیشیدن به خوبی‌ها، انسان را به انجام دادن و عمل کردن به آنها می‌کشاند.» و نیز«به وسیله فکر و اندیشه، روش‌ها و رویه‌کاری بهبود می‌یابد.» و در نتیجه: «ثمره و میوه فکر، سلامت ـ کارـ است» و «سلامت کار نشانی از عبودیت دل‌پذیر است که اگر توفیقش نصیب شود، نشانی از شعاع لطف الهی به بنده‌اش می‌باشد.»

اخلاص در کار

امام علی(ع) می فرمایند: «اخلصوا اعمالکم تسعدوا ؛اعمال خود را خالص کنید تا سعادتمند شوید».

آنچه از روایات و اخبار بر‌می‌آید، اینست که اخلاص اساس عبادت و روح عبودیت و بندگی است. ارزش عمل به خلوص نیّت است. اعمالی که انگیزه‌های غیر‌الهی داشته باشد، خواه ریا‌کارانه باشد یا به خاطر هوای نفس و یا تشکر و قدر‌دانی مردم، یا پاداش مادی، هیچ‌گونه ارزش معنوی و مفهوم الهی ندارد.

 در حدیث مشهوری پیامبراکرم(ص) می‌فرماید:

«نیه المومن خیر من عمله و نیه الکافر شر من عمله و کل عامل یعمل علی نیته».

 نیت مؤمن از عمل او بهتر و نیت کافر از عمل او بدتر است و هر کس طبق نیتش کار می‌کند.

 پس نیت صحیح نتیجه می‌دهد و هنگامی که اخلاص از میان رفته عمل بیشتر جنبه ظاهری پیدا می‌کند، به منافع شخصی گرایش می‌یابد و عمق و اصالت و جهت صحیح خود را از دست می‌دهد.

اخلاص در لغت از خلص گرفته شده به معنای مصفا و پاکیزه شدن از آلودگی‌ها و رهایی از قیدهاست. در حدیثی از امام ششم آمده است: «والعمل الخالص الذی لا تریدان یحمدک علیه احد الا الله عزوجل» عمل خالص آن است که در آن، جز از خداوند عزوجل انتظار ستایش نداشته باشی.

 خدا‌شناس و موحد راستین هرگز ذکر و فکر عملش را به غیر از رضای دوست انجام نمی‌دهد و خشنود است به آنچه که خدا برایش می‌خواهد.

آثار و فواید اخلاص در کار :

1- بصیرت و نورانیت دل

 عمل خالص تا آن حد در اسلام مورد اهمیت است که در حدیثی پیامبراسلام(ص) می‌فرمایند: کسی که چهل روز اعمال خود را خالصانه انجام دهد خداوند چشمه‌ی حکمت و دانش را از قلبش بر زبانش می‌گشاید.

2- حکمت و معرفت:

حکمت و معرفت نیز از آثار و فواید اخلاص است که در روایت فوق آمده است.

3- خضوع تمام به سوی الله در برابر انسان مخلص.

4- کفایت امر و درمانده نشدن در کارها.

 قال الله عزوجل: «لااطلع علی قلب عبد فاعلم منه حب الاخلاص لطاعتی و لوجهی و ابتغا مرضاتی الا تولیت تقویمه و سیاسته».

خداوند عزوجل فرمود: «اگر بنده خود را دوستدار اخلاص و خدا‌جو یابم اداره امور او را شخصاً به عهده می‌گیرم "کار او را به دیگران واگذار نمی‌کنم".

5- سعادت و کامیابی:

امیر‌المؤمنین(ع) می‌فرماید: اخلصوا اعمالکم تسعدوا. «اعمال خود را خالص کنید تا سعادتمند شوید».

6- بالا رفتن اعمال و قبولی آن:

پیامبراکرم(ص) می‌فرماید: ای مردم اعمالتان را برای خدای متعال خالص کنید. زیرا خدا عملی را می‌پذیرد که فقط برای او باشد.

اهمیت کار و اشتغال از دیدگاه اسلام :

از منظر اسلام کار نه تنها به عنوان تأمين زندگي و استقلال اقتصادي و رهايي از وابستگي به بيگانگان ضروري است بلکه به عنوان بهترين عبادت و مقدس­ترين جهاد مورد تأکيد و سفارش قرار گرفته است. کار، هم بر سلامت جسم انسان اثر گذار است و هم بر سلامت روح او؛ با سلامت فرد قطعاً سلامت جامعه نيز تضمين مي­گردد و اين تأثير غير قابل انکار است.

کار علاوه بر فقرزدايي از جامعه موجب رشد و شکوفايي اقتصادي جامعه نيز مي­شود. در واقع کار جوهره انسان است و همين کار معقول و جهاد علمي آدمي است که او را از ديگر مخلوقات متمايز ساخته است.

يکي از مقدس­ترين واژه­هايي که در متون اسلامي مورد استفاده قرار گرفته، واژه کار مي­باشد. درقرآن و سنت، افرادي که در زمين و دريا با استفاده از مواهب الهي براي کسب روزي حلال تلاش مي­کنند ستوده شده و با کساني که در راه خدا جهاد مي کنند برابر شمرده شده­اند و در مقابل از افراد بيکار و تنبل به عنوان افرادي کم ارزش وغير قابل اعتماد و دور از رحمت حق، ياد شده است.

این نوشتار بر آن است که اهميت کار را در اسلام بيان كرده و تأثيرات آن را بر زندگي انسان مورد بررسي قرار دهد. کار هم بر زندگي فردي انسان اثرگذار است و هم بر زندگي اجتماعي او تأثيرات مثبتي دارد. علاوه بر اين که خداوند در قرآن با بيان کار و تلاش انبياي الهي، ارزش و اهميت کار و تأثير آن بر زندگي انسان را به خوبي تبيين کرده است. منابع ديني ما نيز مملو از رواياتي است که به اين امر تأکيد فراوان کرده و آن را از بهترين و ارزشمندترين عبادت­ها شمرده است.

تعريف کار

کار از نظر لغوي به معناي فعل و عمل و کردار انسان است و در اصطلاح، فعل يا همان انجام دادن هر تلاش و کوششي است که «با قصد» يا «بي قصد» انجام مي گيرد.

از سخنان حضرت علي(ع) نيز مي­ توان چنين فهم نمود که کار عبارت است از : تلاش و کوشش انسان­ها براي آماده کردن زاد و توشه آخرت در طول دوران زندگي در دنياي مادي.

امروزه واژه «کار» به فعاليتي نسبتاً دائمي که به توليد کالا يا خدمات مي­انجامد و به آن دستمزدي تعلق مي­ گيرد اطلاق مي­ شود.

کار با اين تعريف داراي سه خصوصيت است:

 نخست اين که بايد مبتني بر فعاليت فکري و بدني باشد.

 دوم اين­که از طريق کار، کالايي توليد شود و يا خدمتي عرضه گردد

 و سومين خصوصيت لزوم پرداخت دستمزد در قبال انجام کار است.

کاربرد واژه کار در قرآن

در قرآن، عمل و کار به عنوان يک تعهد و تکليف اسلامي به دو صورت مطرح گشته است:

اول: به صورت عام که هرگونه حرکت و تلاش را در بر مي­گيرد اعم از اين­که اقتصادي باشد يا عبادي يا فرهنگي يا سياسي و... مانند آيه «وَ أَن لَّيْسَ لِلْانسَانِ إِلَّا مَا سَعَى‏؛ وَ أَنَّ سَعْيَهُ سَوْفَ يُرَى‏؛ و اينكه انسان به جز كار و تلاشش سرمايه‏ اى ندارد و اين­ كه نزد وى سعى خود را خواهد ديد.»

دوم: به صورت خاص يعني کار اقتصادي؛ در برخي آيات الهي از کار و کوشش فقط کار اقتصادي اراده شده است مانند:

 «وَ جَعَلْنَا فِيهَا جَنَّاتٍ مِّن نخَّيلٍ وَ أَعْنَابٍ وَ فَجَّرْنَا فِيهَا مِنَ الْعُيُونِ؛ لِيَأْكُلُواْ مِن ثَمَرِهِ وَ مَا عَمِلَتْهُ أَيْدِيهِمْ أَ فَلَا يَشْكُرُونَ؛ و در آن باغ ها و نخل­ ها و انگورها قرار داديم و در آن چشمه‏ هايى روان كرديم؛ تا مردم از ثمره آن و كارهاى خود برخوردار شوند آيا باز هم شكرگزارى نمى‏ كنند؟»

حکمت کار

در وجوب تکويني و تشريعي کار، حکمت بزرگي وجود دارد که امام صادق (ع) آن را بيان فرموده است:

«و لو کُفِيَ الناس کل ما يحتاجون اليه لما تهنّئوا بالعيش و لا وجدوا له لذة؛ اگر مردمان هر چه را مي­خواستند حاضر و آماده در اختيار داشتند، زندگي براي آنان گوارا نمي­شد و لذتي از آن نمي­بردند»

لذت بردن حقيقي از زندگي براي انسان از راه کار و کوشش حاصل مي­شود و اين امر در ساختن فرد و اجتماع بسيار مهم است به گونه­اي که پيشرفت هر ملت وابسته به آن است.

 بنابر اين لازم است که از ابتدای زندگی براي آن برنامه­ ريزي شود و آموختن را در برنامه­هاي تعليمي و تربيتي کودکان و نوجوانان وجوانان بگنجانند تا آنان دوستدار کار تربيت شوند و وجودشان با کار و عشق به کار کردن ممزوج گردد.

 انسان تنبل و بيکار ، ارتباط فيزيکي خود را ـ از لحاظ فکري و بدني ـ با جهان و آنچه در آن است قطع مي­ کند و خود را با عالم بيگانه مي­يابد. همچنين نسبت به امکانات و مواهب خويش نيز احساس بيگانگي مي­ نمايد، از اين رو از زندگي به صورتي واقعي و درهم تنيده با واقعيت انسان و زندگي او و هماهنگ با طبيعت خلاق اجتماع بشري، لذتي نمي­ برد.

آثار و نتایج و ارزش كار در زندگی فردی و اجتماعی

کار در اسلام داراي جايگاه ويژه­اي است و نوعي عبادت به شمار مي­آيد، چنان­که روايت کرده­اند روزي رسول خدا(ص) با جمعي از اصحاب در محلي حضور داشتند در آن ميان چشمان آنان به جواني نيرومند و زيبا اندام افتاد که در اول صبح به کار اشتغال داشت؛ ياران پيامبر(ص) گفتند: اگر اين جوان نيرومند نيرو و انرژي خود را در راه خدا مصرف مي­کرد چقدر شايسته ستايش بود.

حضرت فرمودند: اين سخن را مگوييد اگر اين جوان براي تأمين معاش مي­ کوشد و انگيزه او بي نيازي از ديگران است در راه خدا قدم برداشته و اگر هدف او پذيرايي از پدر ومادر ناتوان خود باشد باز هم در راه خدا کار مي­ کند. اگر هم مقصود او سر و سامان دادن به خانواده و فرزندانش باشد، او به راه خدا رفته و انگيزه مقدسي دارد.

هم چنين رسول خدا(ص) سعي و تلاش انسان براي تأمين معاش زندگي را با جهاد مجاهد مساوي دانسته و فرموده است: «الکاد علي عياله کالمجاهد في سبيل الله»

اهميت کار در مکتب اسلام به حدي است که بعد از وجوب نماز که ستون دين اسلام است به وجوب کار اشاره شده است چنان که امام صادق(ص)از رسول گرامي اسلام(ص)روايت مي­کند :«طلب الکسب فريضة بعد الفريضة»پس از نماز واجب، کار کردن و داشتن کسب و کار واجب است.

البته کار با قيد حلال بودن تحت حکم وجوب قرار مي­گيرد و رسول خدا(ص)در روايتي ديگر به اين مهم اشاره کرده و فرموده اند:«طلب الحلال فريضة علي کل مسلم و مسلمة»و براي کار کردن زمان خاصي معين نفرموده اند امام علي عليه السلام فرمودند: «في کل وقت عمل»در هر وقتي بايد کار کرد. چه بسا که مردمان به علت کمي وقت در روز يا شدت گرما نيازمند آن مي شوند که در شب نيز کار کنند و يا برخي کارها به طور شبانه روزي بايد انجام گردد که محدود کردن آن به زمان خاصي نه در جريان زندگي جايگاهي دارد و نه درسخنان پيشوايان دين.

الف- ارزش کار در زندگي فردي انسان

1- ارزش طبيعي کار

کار به همکاري آدمي با طبيعت و لمس کردن قوانين آن مي انجامد تا از اين راه مواهب طبيعي را استخراج کند و با رموز طبيعت انس گيرد، پس انسان –با کار خود- به همکاري با طبيعت و مظاهر و نمودهاي آن بر مي­خيزد و طبيعت نيز با انسان همکاري مي­کند و در او آثار مثبت بزرگي پديد مي­آورد که سبب پرورده شدن و گسترش يافتن افق­هاي وجودي انسان و تجارب او مي­شود.

انسان در ضمن کار چيزهايي را کشف مي ­کند که پيش از آن براي وي مکشوف نبوده است. پس کار، آموزشگاه شناخت و تجربه است چون که چيزهايي را که نمي­دانسته است به او مي­آموزد و براي او از روي قوانين طبيعت پرده بر مي­دارد و همچون عقل عملي نيرومندي مي­ شود که به وسيله آن بر آفاق تسلط پيدا مي­کند زيرا که چشمان وي بر روي طبيعت و آنچه در آن است باز مي گردد و از تلاش­هاي سنگين و افزار و ادوات دقيقي که براي بهره برداري از طبيعت و مسخر کردن آن ضرورت دارد آگاه مي­شود و از اين راه پيوندهاي ثانوي و اسرار پيچيده موجود در جهان براي انسان مکشوف مي­گردد که چه بسا بدون پرداختن به کار اکتشاف آنها غير ممکن مي كرد.

بنابر اين مي­توان چنين گفت که علم حاصل شده براي بشر از راه کار و تلاش مستقيم از روزگار ديرين تا هم اکنون، ارزشي دارد که نبايد در زندگي انسان و تکامل شگفت انگيز آن کم اهميت شمرده شود.

2- ارزش اخلاقي کار

کار، فرد را از بيکاري و تنبلي جدا کرده و انگيزه سعي و کوشش را در آدمي زنده مي­سازد و باعث تربيت اخلاقي و پرورش شخصيت فرد مي گردد. کار کيمياست و مس وجود انسان را به طلا تبديل مي نمايد. انسان مجاهد با دوري از بيکاري فاسد کننده، خود را به تعالي اخلاقي و جهاد معنوي نزديک مي­سازد.

3- ارزش عبادي کار

اسلام كار و طلب روزي حلال را بالاترين عبادت، معرفي نموده است ،چنان­كه پيامبراكرم(ص) مي‌فرمايد:

«العبادة سبعون جزاً افضلها طلب الحلال». عبادت هفتاد جزء دارد برترين آنها كار و كوشش براي بدست آوردن روزيحلال است.

شخصي مي­گويد: ديدم امام باقر(ع)مشغول کار است و در اثر شدت کار، عرق از پيشاني مبارکش مي ريزد، با خود گفتم: اين مرد بعيد است جانشين امام سجاد(ع)باشد، او چقدر حريص به دنيا است که اين اندازه خود را در راه آن به زحمت انداخته است!

به منظور موعظه و نصيحت او، به حضورش رفتم، به او گفتم: خدا تو را اصلاح کند، تو از بزرگان قريش هستي، در اين ساعات گرم و آتشين روز، خود را براي دنيا به زحمت انداخته اي؟!

 اگر اجل فرا رسد، جواب خدا را چه خواهي داد؟!

حضرت بعد از شنيدن سخنان من فرمود: اگر مرگ در اين حال فرا رسد، به خدا قسم من در حال اطاعت خدا هستم و به اين وسيله مي­خواهم خود را از منت تو و مردم حفظ کنم.

 راوي گفت: من مي­خواستم تو را موعظه کنم ولي تو من را موعظه و هدايت نمودي.

در اين روايت نکات درس آموز و فرهنگ سازي مشاهده مي­ شود:

اول: حضرت کار را اطاعت خداوند مي­ داند.

دوم: کار را مايه افتخار و بندگي معرفي مي­ کند.

 سوم: با توجه به اين که معصومين عليهم السلام به شدت از قسم خوردن پرهيز مي­ کردند ولی براي تصحيح انديشه افراد در مورد ارزش کار قسم ياد مي­ کند.

ب-ارزش کار در زندگي اجتماعي انسان

يکي از رکن­ هاي اساسي در زندگي اجتماعي، کار و کوشش انسان­ها مي باشد. کار و فعاليت در جامعه، داراي نقش و کارکرد اساسي است. کار وتلاش، يک جامعه را به مرزهاي توسعه و ترقي نزديک ساخته و باعث آباداني و رشد آن سرزمين مي­ شود.

کار و تلاش يک ضرورت اجتماعي است و کارگر با نتيجه کار و توليد خويش هم به اجتماع سود مي­رساند و هم خود از کارها و توليدات خود و ديگران بهره مي­برد و بدين گونه از رکود و سکون و مهمل بودن و از مردمان دور بودن بيرون مي­آيد و به حرکت و فعاليت و تحمل رنج و انس گرفتن با ديگران دست مي­ يابد، بنابر اين بار خود را بردوش ديگران نمي­ گذارد و از مردمان جدا نمي­ ماند. چنين انساني احساس اميد مي­ کند و به آينده همچون فردي اميدوار و با نشاط مي­ نگرد و از چنگال نوميدي و اهمال و بيهودگي و تکرار ملال انگيز و ديگر آثار منفي بيکاري و مفاسد فراغت رهايي پيدا مي­ کند. اين همان چيزي است که امام صادق(ص) به آن اشاره مي­فرمايد:

«و هکذا الانسان لو خلا من الشغل لخرج من الاشر و العبث و البطر إلي ما يعظم ضرره عليه وعلي من قرب منه و اعتبر ذلک بمن نشأ في الجدة و رفاهية العيش و الترفه و الکفاية و ما يخرجه ذلک إليه»

بدين گونه اگر انسان از پرداختن به کاري آسوده باشد (و بدون کار زندگيش تأمين گردد)، از ناسپاسي و سرمستي به جايي مي­رسد که زيان آن براي او و نزديکانش بس بزرگ خواهد بود؛ مثلاً کسي را در نظر بگيريد که در دارايي و آسايش و رفاه زدگي و دسترسی داشتن به همه چيز بزرگ شده است و سرانجام کارش به کجا کشيده است».

اهميت کار در سيره پيامبران و اوصياي دين

يکي از مهم­ترين عوامل رشد و تربيت و تکامل انسان، وجود الگو و نمونه رفتاري است . اولياي الهي به عنوان الگوهاي تربيت شده الهي نقش خود را به بهترين وجه ايفا مي­کنند. روشن است که در ميان عوامل تربيتي موجود براي انسان، رفتار و عمل آدمي بيشترين تأثير را بر انسان مي­گذارد. اولياي الهي علاوه بر سخنانشان که حجت است، منش، رفتار و شيوه زندگي آنان نيز براي انسان­ها حجت است.

انبياء و رهبران ديني همواره به كار و كوشش مشغول بودند و در اين زمينه الگوي عملي مسلمانان بودند به نحوي كه پيامبر اكرم(ص)خود به تجارت و سفرهاي بازرگاني اشتغال داشته است و حتي قبل از نبوت نماينده حضرت خديجه سلام الله عليها در امور تجاري بوده است.

رسول خدا (ص) درکنار مسلمانان، درساخت مسجد مدينه شرکت داشتند و سنگ ها را همانند ديگران حمل مي­کردند، در جنگ احزاب درحفر خندق با مسلمانان مشارکت داشته و کلنگ مي­زدند. درمسافرت­هاي دسته جمعي که کارها تقسيم مي­شد، او نيز کاري را به عهده مي­گرفت و گاه براي پختن غذا هيزم جمع مي­کرد. حتي در داخل خانه نيز همسرانش را ياري مي­داد.

در بعضي از روايات هم اين واقعيت وجود دارد كه ائمه عليهم السلام تنها براي به دست آوردن سود و نه براي تامين نياز زندگي، افرادي را براي تجارت از طرف خود گمارده‌اند .حضرت علي(ع)در كنار پرداختن به امور ديني، اجتماعي و سياسي مسلمانان، به فعاليت‌هاي اقتصادي در نخلستان و باغ‌ها نيز اقدام مي‌نمودند.

حضرت امام صادق(ع) نيز با اينکه درزمينه گسترش علم و دانش فعاليت مي نمودند، به کشاورزي و کار در مزرعه نيز مي پرداختند. امام کاظم(ع) نيز در مزرعه خودشان به فعاليت مشغول بودند.

پيشوايان ديني و امامان معصوم، مسلمانان را از بيکاري و تنبلي پرهيز مي دادند. ايشان همواره ياران و اصحاب خود را به کار و کوشش دعوت نموده و از تنبلي و سربار ديگران بودن برحذر مي داشتند. بيکاري و تنبلي باعث مي شود تا انسان نتواند نيازها و خواسته هاي خود را تأمين نمايد و سربار ديگران مي گردد.

 رسول اکرم(ص)به يارانش فرمودند: «ملعون من القي کلّه، علي النّاس؛ هر کس بار زندگي خود را بردوش مردم اندازد، از رحمت الهي به دور است.»

باتوجه به اهمیت و ضرورت و آثار کار و اشتغال در اسلام بویژه در آیات و روایات و سیره معصومین علیهم السلام و نیز فواید فردی و اجتماعی اشتغال ، ضروری است در خصوص اصول و فنون و روش های بهبود کار و اصلاح روابط افراد در محیط کار و تقویت انگیزه ها ونیز بهره وری بیشتر و بهینه از این نعمت و فرصت الهی که شامل حال انسان ها شده است ، نکاتی مطرح شود که در علم امروز به عنوان روانشناسی کار معرفی می شود و شامل همه کارگران و کارمندان و کارگزاران و متصدیان امور اشتغال افراد می گردد.

در ادامه مباحث تخصصی و علمی مربوط به روانشناسی کار خصوصا در سازمان به صورت اختصار اشاروه می گردد .امیدواریم مورد عنایت و استفاده قرار گیرد.

روانشناسی کار در سازمان  (Workplace Psychology)

اگر هنوز وارد بازار کار نشده‌اید، دوست دارید اولین شغل شما چه کاری باشد؟

از چه ابزاری می‌توانید برای انتخاب شغل یا استخدام کارکنان کمک بگیرید؟

چگونه می‌توان کارمندان را تشویق کرد تا بالاترین بازده ممکن را داشته باشند؟

 چگونه می‌توان اختلافات محیط کاری را رفع کرد؟

پاسخ تمام این سوالات مربوط به شاخه‌ای از روانشناسی، به نام «روانشناسی کار» است.

کارکردن فراگیرترین رفتار انسان است که نیازهای مادی و معنوی را برآورده می کند. هدف اصلی روانشناسی کار، مطالعه و کاربرد آن دسته از اصول و یافته های علم روانشناسی است که در رابطه بین انسان و کار او اثر می گذارد.

ما انسان‌ها تقریبا ۴۰ ساعت از هفته را در حال کارکردن می‌گذرانیم. چه بیشتر، چه کمتر و چه دورکار یا حضوری، وقت‌هایی که ما کار می‌کنیم، زمان مهمی از زندگی ما به حساب می‌آیند و داشتن آرامش ذهنی و روانی در محل کار، حق هر کارمند و کارگری است. مبحث روان‌شناسی کار و کاربرد روان‌شناسی در کار موضوعی‌ست که روان‌شناسان، روانکاوان، کارآفرینان و فعالان اجتماعی در این زمینه دهه‌هاست روی آن تمرکز دارند و روی آن بحث می کنند. همه‌ی آن‌ها برآنند تا بتوانند با ارائه‌ی متد و دستورالعمل‌هایی به صاحبان کسب‌ وکار، فضایی را در محیط کار فراهم آورند که «امنیت روانی» یا Psychological Safety داشته باشند.

اگر بخواهیم منابع انسانی سازمان ها، کارآمد و بهره وری شغلی افراد مطلوب باشد ، باید مباحث و موضوعات روانشناسی کار را بشناسیم و موجباتی را فراهم آوریم که همه کارکنان سازمان ها ، به ویژه همه مدیران با این مباحث آشنا شوند. یکی از رموز موفقیت کشورهای صنعتی پیشرفته نیز بهره گیری از یافته ها و اصول روانشناسی در کار است.

روانشناسی یک علم بسیار گسترده و پیچیده است که در بخش‌های مختلف جامعه نقش دارد. یکی از حوزه‌های مهم آن روانشناسی کار است، اگر برای شما هم سوال است که روانشناسی کار چیست؛ در پاسخ باید بگوییم همه افراد شاغل بخش زیادی از زمان خود را در طی روز در محیط کار سپری می‌کنند، بنابراین درک عمیق از تاثیرات روانی و اجتماعی کار بر زندگی افراد و حس رضایت شخصی آنها بسیار مهم است.

روانشناسی کار به افراد کمک می‌کند تا متوجه شوند که چگونه محیط کار و عوامل مختلف آن می‌تواند بر روحیه آنها ، رضایت و عملکرد و بهره‌وری تاثیر بگذارد. مطالعه در حوزه انواع روانشناسی کار ،سبب ارتقاء کیفیت زندگی و رفاه شخصی کارکنان می‌گردد. البته برای سازمان‌ها مزایای زیادی را به دنبال دارد، زیرا افزایش بهره‌وری باعث پایداری نیروی کار و کاهش استعفاها می‌گردد.

به طور کلی می‌توان گفت در روانشناسی کار با مسائل مختلفی از جمله انتخاب شغل مناسب، تعاملات درون تیمی، رهبری موثر، مدیریت استرس شغلی، توسعه حرفه‌ای و طراحی سازمانی بهینه سر و کار داریم. آشنایی با این علم جذاب، ابزارها و روش‌هایی را فراهم می‌کند که کارمندان در محیط کار خود رضایت و خوشنودی حداکثری داشته باشند

ماهیت و هدف روانشناسی کار

ماهیت و هدف روانشناسی کار آن است که با شناخت علل رفتار آدمی در کار و ارائه راه حل های عملی و مفید ، کارآیی منابع انسانی سازمان ها را افزایش دهیم.

 آشنایی با مباحث و موضوعات روانشناسی کار به مدیران کمک می کند تا به تحلیل مشکلات نیروی کار بپردازند و برای مشکلات مرتبط با بهره وری سازمانی ، راه حل ها و راهبردهای مناسبی را به کار گیرند.

 تعریف و مفاهیم کلیدی

 روانشناسی کار چیست ؟

روانشناسی کار (یا روانشناسی صنعتی و سازمانی)، علمی است که به مطالعه رفتار انسان در محیط کار و سازمان‌ها می‌پردازد. 

هدف اصلی این علم درک، توضیح و بهبود نگرش‌ها و رفتارهای افراد و گروه‌ها در محیط کار و به کارگیری این دانش برای حل مسائل و بهبود عملکرد سازمان‌ها و رضایت شغلی کارکنان است.

روانشناسی کار، علم مطالعه رفتار فردی و گروهی انسان‌ها در سازمان‌ها و محل کار است. این شاخه از روانشناسی به ما کمک می‌کند تا درک کنیم چه چیزهایی رفتار کاری را تحت تاثیر قرار می‌دهد. در نتیجه، می‌توانیم فضای کار را به گونه‌ای تغییر دهیم که هم به نفع کارکنان و هم به سود کارفرمایان باشد.

گاهی روان شناسی کار به نام «روانشناسی صنعتی- سازمانی (Industrial and Organizational Psychology) نیز شناخته می‌شود.

روانشناسی کار ، شاخه‌ای از روانشناسی است که به بررسی رفتار انسان در رابطه با کار می‌پردازد.

به طور کلی، هدف روانشناسی کار، بهینه‌سازی تعامل بین افراد و محیط های کاری آنها، به منظور به‌حداکثر رساندن بهره‌وری، اثربخشی سازمانی و رضایت کارکنان است.

 با به‌کارگیری تحقیقات علمی و اصول روانشناسی، روانشناسان کار به ایجاد محیط‌های کاری بهتر و بهبود کیفیت کلی زندگی کاری کمک می‌کنند.

موضوعات مرتبط با روانشناسی کار:

برخی از مسائلی که روانشناسی کار بررسی می‌کند، در فهرست زیر آورده شده‌اند:

-فرایندهای روان‌شناختی در محیط کار

-شخصیت و انتخاب کار و حرفه

-رضایت‌مندی شغلی و حرفه‌ای

-استرس و فشارهای کاری

-بحران‌های روانی و اجتماعی و کار

-توانمندی حرفه‌ای کارکنان

-جو سازمانی و پیامدهای روانی و رفتاری

-اعتیاد کاری

-امنیت شغلی

- تعهد شغلی

-کارهای تیمی و عوامل مرتبط

-نقش استرس شغلی

- سلامت معنوی وکار

-تنیدگی وفرسودگی شغلی در کارکنان

-نقش تعارض کار- خانواده،

-تاثیر جو سازمانی و استرس شغلی بر رفتارهای انحرافی در محیط کار

-شیوه های اعتمادآفرینی سازمانی

-رابطه شغل با کیفیت زندگی و سلامت روان کارکنان

-تأثیر درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد بر فرسودگی شغلی،

- پیش بینی تعهد زناشویی بر اساس الگوهای ارتباطی خانواده،

تاثیر رضایت شغلی بر رضایت جنسی و صمیمیت زناشویی کارکنان

- بررسی رابطۀ رضایتمندی شغلی با کیفیت زندگی زناشویی

- نقش الگوهای موفق شغلی در کارکنان شاغل .

انواع روانشناسی کار

انواع روانشناسی کار که به آن روانشناسی صنعتی و سازمانی هم گفته می‌شود، به درک، توضیح، بهبود نگرش‌ها و رفتارهای افراد و گروه‌ها در سازمان‌ها می‌پردازد.

از مهم‌ترین ‌مشکلاتی که مطالعات روانشناسی کار می‌تواند آنها را حل کند، شامل آسیب‌های روانی در محل کار، مسائل مربوط به بهره‌وری کارگران، مدیریت استرس کارگران و کارمندان و بسیاری از موارد دیگر است.

 در صورت انتخاب روانشناسی کار و مدیریت مناسب با هر حوزه و صنعت، امکان دریافت نتایج بهتر برای سازمان‌ها به وجود می‌آید.

یکی از حوزه‌های بسیار مهم روانشناسی، مربوط به روانشناسی کار است که به مطالعه رابطه بین انسان و محیط کار می‌پردازد. در حال حاضر انواع روانشناسی کار وجود دارد، تا برای هر بخش از مشکلات جامعه راهکارهایی مناسب ارائه گردد.

روانشناسی کار برای رفع مشکلات سازمان‌ها در شاخه‌های مختلفی وجود دارد که در ادامه به بررسی انواع روانشناسی کار که نقش موثرتری در جامعه ایفا می‌کنند، می‌پردازیم: 

روانشناسی صنعتی که یک شاخه مهم از روانشناسی کار را تشکیل می‌دهد، به مطالعه فرایندهای اصلی در صنایع که شامل فرایند جذب نیرو و آموزش و ارزیابی کارکنان می‌پردازد. این شاخه از علم روانشناسی به سازمان‌ها کمک می‌کند، تا کارکنان را برای مشاغل مختلف به درستی انتخاب کرده و به آنها آموزش‌های لازم برای انجام وظایف موثر داده شود.

روانشناسی سازمانی به مطالعه رفتار و فرایندهای ذهنی افراد در سازمان‌ها می‌پردازد، این شاخه از روانشناسی به سازمان‌ها کمک می‌کند تا محیط کار را برای کارکنان خود آماده کنند، در نتیجه عملکرد آنها افزایش می‌یابد.

از مهمترین موضوعاتی که روانشناسی سازمانی به آنها می‌پردازد شامل موارد ذیل است:

• انگیزش، بخش بسیار مهمی از روانشناسی بوده که انگیزه لازم برای انجام وظایف مختلف را در نیروها ایجاد می‌کند.
• تمام رفتار سازمانی نیروها در حین انجام کار، مورد مطالعه قرار می‌گیرد.
• بررسی رضایت شغلی کارکنان از انجام کارهای مختلف، بخش مهم این روانشناسی است.
• مدیریت استرس یکی از فرایندهای ارزشمند است که به افراد کمک می‌کند، تا با استرس در محیط کار مقابله کنند.

روانشناسی ایمنی

مطالعه دقیق و کامل در مورد محیط کار موجب می‌شود تا سازمان‌ها بتوانند محیط کار را برای کارکنان خود ایمن نگه دارند. از مهم‌ترین مباحثی که در این روانشناسی، مورد مطالعه قرار می‌گیرد، رفتار ایمنی کارکنان، عوامل روانی موثر بر حوادث و آموزش ایمنی آنها می‌باشد.

روانشناسی سلامت شغلی

بنابراین می توان گفت که این شاخه از علم روانشناسی به سازمان‌ها کمک می‌کند، تا محیط کار خود را سالم نگه دارند. عوامل روانی مختلفی وجود دارند که بر سلامت محیط کار تأثیر می‌گذارند. از مهم‌ترین این عامل‌ها می‌توان به استرس نیروها، اضطراب و افسردگی، خشم موجود بر اثر شرایط کاری اشاره کرد. این گروه از روانشناسان می‌توانند به نیروها کمک کنند، تا مسیر شغلی بهتری برای خود انتخاب کرده و شرایط زندگی خود را بهبود بدهند.

آثار و مزیت­های روانشناسی کار در سازمان

به طور کلی به کارگیری انواع روانشناسی کار، مزیت‌های بسیار زیادی را به دنبال دارد که در ادامه به چند مورد آن می‌پردازیم:

1-افزایش بهره‌وری

مهمترین بخش استفاده از روانشناسی کار افزایش بهره‌وری سازمان‌ها است که منجر به افزایش سود، بالاتر رفتن کیفیت کار و کاهش هزینه‌ها می‌شود.

2-بهبود رضایت شغلی

روانشناسان به کارمندان و کارگران کمک می‌کنند، تا از جایگاه خود رضایت کافی به دست آورند و این سبب کاهش استرس، افزایش بهره‌وری و در نهایت افزایش سود سازمان می‌شود.

3-کاهش حوادث صنعتی

زمانی که کارمندان و کارگران در آرامش و بدون استرس کار می‌کنند، تا حد زیادی حوادث موجود در محیط کار کاهش پیدا می‌کند.

4-بهبود روابط صنعتی

روانشناسی کار به صاحبان صنایع و سازمان‌های بزرگ کمک می‌کند، تا با حل اختلافات مختلف ارتباطات خود با دیگر صنایع را بهبود ببخشند.

 5-مدیریت عملکرد بهتر 

روانشناسی کار و مدیریت تأثیر مستقیم بر بهتر شدن نحوه رفتار مدیران دارد، در نتیجه با آگاهی بیشتر می‌توانند، اقدام به ارزیابی عملکرد کارکنان نمایند.

6-جذب و حفظ کارکنان متخصص

با کمک گرفتن از روانشناسی کار امکان شناخت توانمندی‌های افراد و قرار دادن آنها در موقعیت‌های شغلی مناسب فراهم می‌گردد. در چنین شرایطی حفظ کارکنان متخصص در موقعیت‌های مد نظر آسان‌تر است، چرا که رضایت کافی از شغل خود دارند.

مفاهیم اساسی در روانشناسی کار

سلامت روانی، امنیت شغلی و روانی، آزار روانی، فرسودگی شغلی و... همگی از مهم‌ترین مفاهیم روانشناسی کار هستند و معنای خاص خود را در رابطه با محیط کار دارند. هر کدام از این موارد بخش گسترده‌ای از روانشناسی کار را به خود اختصاص می‌دهند.

در ادامه هر یک از این مفاهیم مهم را جهت آشنایی اولیه، به اختصار توضیح می‌دهیم.

الف : سلامت روانی در محیط کار

اولین و مهم‌ترین وظیفه روانشناسی، حفظ سلامت روان انسان‌ها است. شاخه روانشناسی کار نیز از این قاعده مستثنا نیست و تلاش می‌کند تا سلامت روانی افراد را در محیط کاری تضمین کند.

 حال سوال این است که محیط کاری سلامت از نظر روانشناسی، چه شرایطی دارد؟

محیط کاری سلامت باید به‌طور مداوم فضایی ایجاد کنند تا کارمندان احساس امنیت، خودکارآمدی، ارزشمندی و تولیدگری داشته باشند. چنین محیطی می‌تواند استرس کاری را به خوبی مدیریت کند و سرمایه‌های انسانی خود را با بهره‌وری بالا حفظ کند.

ب : امینت شغلی در روانشناسی کار

امنیت شغلی در محیط کار بخش مهمی از سلامت روانی است. یک بخش از امنیت شغلی، ثبات کاری است. این بخش می‌تواند شامل اطمینان به آینده کاری، آسودگی ذهنی بابت درآمد و... باشد.

بخش دیگری از امنیت شغلی، مربوط به آزادی بیان و انعطاف کاری است. کارمندان باید آزاد باشند که ایده‌ها، سوالات و نگرانی‌های خود را مطرح کنند و مطمئن باشند در برابر آن‌ها یا اشتباهات خود، تنبیه و تحقیر نمی‌شوند. انعطاف در محیط کار سبب نوآوری و خلاقیت می‌شود زیرا افراد می‌توانند بدون ترس از تمسخر یا اخراج، ریسک کنند. در محیطی که انعطاف‌پذیری وجود دارد، ارائه بازخورد صریح، اعتراف به اشتباهات و یادگیری از سایر اعضای تیم سبب افزایش عملکرد کارکنان می‌شود.

از سوی دیگر، هنگامی که افراد امنیت روانی کافی را در محیط کار احساس کنند و بدانند که دیدگاه‌ها و نگرانی‌های آن‌ها در نظر گرفته می‌شود، خود را نه فقط یک کارمند، بلکی جزئی از یک کل خواهند دانست. این افراد باور خواهند داشت که بخش موثری از گروهی هستند که باید برای پیشرفت آن تلاش کنند و پس از آن، شغل برایشان چیزی بیشتر از یک حرفه خواهد بود.

امنیت روانی با ایجاد حس اعتماد بین کارمند و کارفرما آغاز می‌شود. کارفرما باید به خوبی روشن کند که چه انتظاری از کارمند دارد و کارمند نیز باید توقعات خود را از محیط کار مطرح کند. در صورتی که این انتظارات به صورت دو طرفه رفع شود، امنیت روانی شکل می‌گیرد. در ادامه، آزادی بیان کافی در محیط کار باعث تداوم این احساس می‌شود.

ج :رضایت شغلی در روانشناسی کار

رضایت شغلی به معنی احساس مثبتی است که فرد هنگام انجام کار یا در محل کار تجربه می‌کند. همچنین، رضایت شغلی به معنی میزان خشنودی کارکنان نسبت به شغل خود است، در اینجا مفهوم شغل، چیزی فراتر از وظایف شغلی را در بر می‌گیرد و شامل همکاران، مدیران، سیاست‌های محل کار و تاثیر شغل بر زندگی کارمندان می‌شود.

عوامل موثر بر رضایت شغلی

عوامل موثر بر رضایت شغلی برای هر یک از کارکنان متفاوت است، در یک محل کار و شرایط یکسان ممکن است یک کارمند کاملا خشنود و دیگری به‌شدت ناراضی باشد.

 در ادامه برخی عوامل موثر بر رضایت شغلی را به اختصار توضیح می‌دهیم.

1-ماهیت چالش‌ برانگیز کار

 وظایف شغلی نباید بیش از حد ساده و کسل‌کننده یا بسیار سخت و طاقت‌فرسا باشد بلکه باید به صورتی تنظیم بشوند که هم قابل انجام باشند و هم چالش کافی را برای کارکنان در بر داشته باشند. چالش کاری باعث احساس پیشرفت و رضایتمندی کارکنان می‌شود.

2-رفاه کاری

رفت و آمد آسان به محیط کار، ساعت کاری انعطاف‌پذیر، دستمزد کافی، ایمنی محیط کار و... جزو رفاه کاری محسوب می‌شود و باید از سوی کارفرما مهیا شود.

3-قدردانی و ارتقا

 قدردانی از عملکرد خوب کارکنان به شکل تشویق کلامی، پاداش‌های مالی، مرخصی، ارتقای شغلی و... باعث ایجاد انگیزه و رضایت در کارکنان می‌شود.

4-احساس آزادی کافی

 کارکنانی که در شغل خود آزادی عمل کافی دارند و می‌توانند خلاقیت خود را نشان دهند یا در مورد جزئیات کار خود تصمیم‌گیری کنند، رضایت کاری بالاتری نسبت به کسانی که باید از دستورات سفت‌وسخت پیروی کنند، نشان می‌دهند.

5-احساس اهمیت و احترام از سوی همکاران و کارفرما

6-احساس صمیمیت با همکاران و کارفرما.

 

آسیب­ روانی در روانشناسی کار

آسیب‌های روانی در محل کار عبارتند از :

1-فرسودگی شغلی

2- افزایش استرس در محیط کار

3- احساس عدم امنیت روانی در محیط کار

4- نگرانی از کاهش بهره‌وری کارمندان.

و...

به همین دلیل، امروزه بسیاری از سازمان‌ها و شرکت‌های بزرگ، برای رفع مشکلات خود از روانشناسان کمک می‌گیرند.

الف :فرسودگی شغلی

فرسودگی شغلی در روانشناسی کار چیست ؟

یکی از مهم‌ترین عواملی که سبب استعفای کارکنان، کاهش بازده کاری آن‌ها و در نهایت ضرر کارفرمایان می‌شود، «فرسودگی» (Burnout) شغلی است. فرسودگی شغلی حاصل استرس مزمنی است که از کار بیش‌ از حد یا خستگی جسمی و عاطفی ناشی می‌شود و به عنوان نوعی خستگی روانی یا مسخ شخصیتی شناخته می‌شود که باعث می‌شود فرد نسبت به شغل خود بی‌انگیزه و ناراضی باشد.

کسی که دچار فرسودگی کاری باشد، حال روانی خوبی ندارد و وظایف خود را به‌درستی انجام نمی‌دهد. در این شرایط، نه‌تنها سلامت روانی خود این فرد در خطر است بلکه بازده کاری مجموعه نیز کاهش می‌یابد. برای همین کارفرمایان باید به احوال کارکنان خود دقت کافی داشته باشند و برنامه‌هایی برای جلوگیری از فرسودگی شغلی در نظر بگیرند.

نشانه ها وعلامت‌های فرسودگی شغلی :

خستگی، آزردگی، احساس عدم قدردانی، احساس حمایت نشدن و بی‌ارزشی، حواس‌پرتی‌های مکرر، ناتوانی در تمرکز، دردهای عضلانی، سردرد، بی‌اشتهایی و تهوع، ناامیدی، دیر آمدن به محل کار، بی‌تعهدی، بی‌تفاوتی، درگیری با همکاران، افزایش مصرف دخانیات و... در طولانی‌مدت ازجمله علامت‌های فرسودگی شغلی هستند.

روش های کاهش فرسودگی شغلی :

به کمک روش‌های زیر می‌توان فرسودگی شغلی را کاهش داد:

1- ایجاد تنوع در وظایف

2- اعطای استقلال کافی به کارکنان

3- حمایت کارکنان

4- تاکید بر روی نقاط مثبت و پیشرفت‌ها

5- قدردانی و پاداش

6- اختصاص زمان‌های استراحت روزانه

7- مرخصی‌ کافی و... .

 ب : استرس شغلی

شیوه های مدیریت استرس شغلی

مسئله استرس شغلی توجه بسیاری را به خود جلب کرده است. استرس در محل کار ناگزیر است و اگر مدیریت نشود، می‌تواند بازده کارمندان را به‌شدت کاهش دهد. محیط کاری نامناسب، امنیت ناکافی، ساعت کاری زیاد، حجم کاری بالا، دستمزدهای ناکافی و موعدهای فشرده همگی می‌توانند استرس کارمندان را افزایش دهند.

آسیب روانی زمانی رخ می‌دهد که استرس بیش از حد در محل کار به وضعیت ذهنی کارکنان آسیب برساند. این وضعیت اغلب منجر به نوعی اختلال‌ روانی از جمله اضطراب، افسردگی و فوبیا می‌شود. همچنین، استرس بیش از حد می‌تواند علت اصلی فرسودگی شغلی باشد.

یکی از موضوعات بسیار مهم که سبب نگرانی کارکنان و مدیران سازمان‌ها می‌شود و در تمام مشاغل هم اجتناب ناپذیر است، استرس کاری مزمن می‌باشد. استرس مزمن بر سلامت جسم و روح تأثیر منفی گ